نام تجاری گیاه:
Barberry
نام علمی گیاه:
Berberis integerrima
تاریخچه:
زرشک متعلق به خانواده Berberidaceae است و حدود 650 گونه دارد. در میان گونه های مختلف زرشک، دو گونة زرشک پلویی (Berberis vulgaris) و زرشک آبی یا سیاه (Berberis integerrima) در ایران معروف هستند. زرشک سیاه یک درختچه خاردار با چوب های زرد و برگ های بیضی متمایل به کشیده است که میوه های کوچک، قرمز و بیضوی با دو یا سه هسته کشیده دارد. این گیاه را که بومی مناطق مرکزی و جنوبی اروپا، شمال شرقی آفریقا و غرب آسیا است به نام زرشک اروپایی هم می شناسند. در قرن نوزدهم از محبوبیت این گیاه کم شد چون به اعتقاد کشاورزان، میزبان قارچ زنگ گندم بود و باعث آلودگی و تلفات گندم هایی می شد که در مزارع مجاور می روییدند. گونه های مختلف زرشک در قسمت های مختلف دنیا مانند ایران، چین، آسیای میانه و بسیاری از کشورهای اروپایی، آفریقایی و امریکایی به خوبی شاخته شده اند. خاصیتهای درمانی زرشک در حدود 650 سال پیش از میلاد شرح داده شده است. در قرن هفدم میلادی، استفاده از زرشک، یک روش درمانی متداول در خاورمیانه بوده است.
خصوصیات محصول
خواص
1- بهبود عملکرد قلب و عروق
بر اساس یافته های پژوهشی که نتایج آن در مجله ی «دارو» منتشر شد، استفاده از عصاره ی زرشک بر انقباض پذیری قلب خرگوش ها افزود. در این مطالعه عصاره ی زرشک باعث فعال شدن کانال کلسیم در قلب شد. مطالعات اخیر اثر مثبت بربرین و مشتقات آن را بر قلب و عروق نشان داده اند؛ از جمله فعالیت ضد آریتمی(غیر طبیعی بودن ریتم قلب)، بهبود نارسایی قلب و گشاد کنندگی عروق.
2- تنظیم کلسترول خون
در مطالعه ای اثر عصاره ی آبی میوه ی زرشک بر بیمارانی که سطح کلسترول و فشار خونشان بالا بود بررسی شد. نتایج نشان داد که عصاره ی آبي ميوه ی این گیاه مي تواند نقش مهمي در كاهش کلسترول و تری گلیسرید خون بیماران داشته باشد. اثر زرشک بر کاهش کلسترول به بِربِرین موجود در آن مربوط است. گزارش شده است که بربرین، کلسترول را با سازوکاری متفاوت از سازوکار داروهای استاتینی کاهش می دهد و چنانچه استاتین و بربرین با هم استفاده شوند، سطح کلسترول را، بهتر کنترل می کنند. براساس یافته های محققان، بربرین تولید نوعی گیرنده ی پروتئینی در کبد را افزایش می دهد که با کلسترول باند می شود و آن را دفع می کند.
3- بهبود عملکرد کبد
در پژوهشی اثر بربرین بر بیماران مبتلا به کبد چرب غیر الکلی بررسی شد. مشاهده شد که بربرین طبیعی شرایط این کبدهای چرب و اختلالات متابولیکی را بهبود بخشید. اثر درمانی بربرین بر کبد چرب می تواند به دلیل تاثیر مستقیم آن بر متابولیسم چربی کبدی باشد. در تحقیق دیگری اثر عصاره ی آبی میوه ی زرشک و داروی ضد چربی لواستاتین در کاهش میزان آنزیم های شاخص کبدی در سرم موش های آزمایشگاهی بررسی شد. یافته ها نشان دادند که کارایی میوه ی زرشک در کاهش آنزیم های کبدی موش های دارای فشار خون بالا مشابه داروی لواستاتین است و با توجه به اثرات جانبی کمتر، کاربرد آن را در رژیم های درمانی توصیه کردند.
4- تنظیم قند خون
به منظور بررسی اثر بربرین طبیعی بر بیماران دیابتی نوع 2 مبتلا به دیس لیپیدمی (اختلال در سوخت و ساز چربی)، آزمایشی انجام شد. براساس یافته های این پژوهش که در مجله ی The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism به چاپ رسید، کاربرد بربرین در درمان دیابت نوع 2 و دیس لیپیدمی مؤثر و بی خطر است. بربرین می تواند به طور مؤثری از فعالیت سوکراز و مالتاز (آنزیم هایی که قندها را به قند های ساده تر می شکنند) جلوگیری کند و اثر آن مشابه کاری است که آکاربوز (پایین آورنده ی قند خون) در سلول های روده ای انجام می دهد و احتمال دارد مانع فعالیت آلفا گلوکوزیداز شود تا از جذب گلوکز جلوگیری کند. در تحقیق دیگری بربرین موجود در زرشک باعث افزایش حساسیت به انسولین در موش های دریافت کننده ی رژیم پرچرب شد و عملکردی شبیه متفورمین (داروی کاهنده ی قند خون) داشت.
در پژوهشی که نتایج آن در ژورنال Journal of Medicinal Plants منتشر شد، عصاره زرشک سبب کاهش قند خون در موش های دیابتی شد. عملکرد اصلی بربرین در تنظیم گلوکز و لیپید خون، شامل مهار عملکرد میتوکندری و آلفا-گلیکوزیداز، تحریک گلیکولیز (تجزیه گلوکز) و فعال سازی مسیر پروتئین کیناز فعال شده با آدنوزین مونوفسفات (AMP) (AMPK) است. همچنین بر اساس تحقیقات اخیر، در بیماران دیابتی نوع 2، حساسیت به انسولین در حضور بربرین افزایش یافته است.
5- تنظیم فشار خون
در پژوهشی مشاهده شد که عصاره ی آبی زرشک میزان فشار خون بیماران مبتلا به فشار خون متوسط را کاهش داد. این اثر به دلیل وجود بربرین است که از طریق تأثیر بر آندوتلیوم (لایه ی داخلی رگ) جدار سرخرگ و انبساط رگ ها باعث کاهش فشار خون می شود. همچنین بربرین، بربامین، هیدروكسی آكانتین و تتراندرین موجود در میوه ی زرشک از طریق مسدود کردن کانال های کلسیمی باعث کاهش فشار خون می شوند. اکسی اکانتین هم، یک ضد آدرنالین و گشاد کننده ی عروق است.
6- کاهش وزن
براساس یافته های پژوهشی که نتایج آن در ژورنال Hepatitis Monthly منتشر شد، عصاره ی زرشک باعث کاهش وزن بیماران مبتلا به کبد چرب غیر الکلی شد. محققان بربرین را دلیل این اثر زرشک می دانند. در پژوهشی که نتیج آن در ژورنال Journal of Medicinal Plants منتشر شد، وزن بدن موش های تحت درمان با عصاره زرشک به طور قابل توجهی کاهش یافت. بر اساس نتایج، عصاره آبی زرشکبا فعالیت های فیتوشیمیایی و آنتی اکسیدانی بالا، پتانسیل سرکوب هایپرگلیسمی (قند خون بالا) ،هایپرلپیدمی (چربی خون بالا) و پراکسیداسیون لیپید را دارد.
7- ضد التهاب و درد
التهاب از جمله عوارض شایع در بسیاری از بیماری ها است که موجب تضعیف سیستم ایمنی بدن می شود. در تحقیقی عصاره ی الکلی میوه ی زرشک التهاب حاد حاصل از تزریق فرمالین و اسید استیک را در موش های آزمایشگاهی کاهش داد. عصاره ی زرشک قادر است فعالیت واسطه های درگیر در التهاب را کنترل کند. اثر ضدالتهابی بربرین در التهاب حاد و مزمن در پژوهش ها نشان داده شده است. زرشک خاصیت ضد درد هم دارد. گزارش محققان حاکی از افزایش خروج پتاسیم از سلول ها در نتیجه ی تزریق عصاره ی زرشک است که می تواند بیانگر مکانیسم عمل ضد دردی آن باشد.
8- ضد سرطان
در سال 2011، فعالیت مهاری “تکثیر سلولی” و القاء “توقف چرخه سلولی” و “آپوپتوز” (مرگ برنامه ریزی شده سلول) در سلول سرطانی مثانه رده BIU-87 و T24 توسط بربرین مورد مطالعه قرار گرفت و نتایج آن در مجله European Journal of Pharmacology به چاپ رسید. در این پژهش، بربرین فعالیت BIU-87 و T24 را در روش وابسته به غلظت و زمان مهار کرد. اثر بازدارندگی زرشک بر رشد سلول های سرطانی سینه و ریه هم گزارش شده است.
بربرین موجود در زرشک دارای خاصیت ضد سرطانی است. در یک تحقیق چاپ شده در ژورنال Complementary and Alternative Medicine، مشاهده شد که بیان p33 (یک پروتئین مهارکننده ی تومور) بر اثر تیمار عصاره ی اتانولی زرشک افزایش یافت. این امر توجیه می کند که این عصاره می تواند باعث مرگ سلول های سرطانی شود. از سوی دیگر، فعالیت آنتی اکسیدانی هم می تواند نقش مهمی در افزایش کارایی این عصاره در کشتن سلول های سرطانی و حفاظت از سلول های نرمال داشته باشد. خاصیت آنتی اکسیدانی و ضد سرطانی زرشک را به بربرین موجود در آن نسبت می دهند.
9- آنتی اکسیدان
ترکیبات فنلی موجود در زرشک دارای خاصیت آنتی اکسیدانی هستند. فعالیت ضد سرطانی عصاره ی میوه ی زرشک با استفاده از آزمون MTT(آزمونی که پاسخ سلول ها به فاکتورهای خارجی را نشان می دهد) بر یک نوع سلول سرطانی در انسان نشان داده شد.
10- ضد میکروب
آن گونه که یافته های یک آزمایش نشان داد عصاره ی آبی میوه ی زرشک در شرایط درون- شیشه ای (In vitro) خواص آنتی اکسیدان و آنتی باکتریال داشت. محققان نشان داده اند که این خاصیت زرشک به سبب بربرین موجود در آن است. با توجه به گزارشات موجود، سازوکار اثر ضد باکتریایی بربرین می تواند بازدارندگی از همانندسازی DNA، رونویسی RNA و بیوسنتز پروتئین باشد. همچنین تخریب دیواره ی سلولی در نتیجه ی خروج یون های کلسیم و پتاسیم از سلول، به دنبال استعمال بربرین، سازوکار محتمل دیگری برای اثر ضد میکروبی زرشک است.
محققان در مطالعه بر روی استافیلوکوکوس اورئوس مشاهده کردند که عصاره میوه زرشک آبی فعالیت ضد باکتری آمپی سیلین را از طریق ترکیب فعال 1-متیل مالات افزایش داد. در سال 2009، افزایش فعالیت ضد باکتری زرشک در برابر باکتری استافیلوکوکوس اورئوس بررسی شد و نتایج آن در مجله Phytotherapy Research به چاپ رسید. عصارة اتانولی میوه و ترکیب 1- متیل مالات زرشک، هر دو فعالیت ضدباکتری آمپی سیلین را افزایش دادند. همچنین در سال 2011، بربرین و بربروبین همراه با 9 ترکیب جایگزین مشتق شده از زرشک برای فعالیت ضد ویروس های نقص ایمنی انسانی (HIV) ارزیابی شدند و نتایج آن در مجله European Journal of Medicinal Chemistry به چاپ رسید. بربرین فعال ترین ترکیب در برابر ویروس HIV-1 NL4.3 در رده های سلولی CEM-GFP بود.
مواد مؤثر
دانستنی ها
- در ایران نخستین بار، زکریای رازی به خواص درمانی زرشک پی برد.
- پیشینه کشت زرشک در ایران به دو قرن پیش باز می گردد.
-
بیش از 95 درصد از محصول زرشک در استان خراستان تولید می شود.
- مصریان باستان از زرشک به همراه دانه های رازیانه برای جلوگیری از طاعون استفاده می کردند.
حد مجاز مصرف
مقدار توصیه شده برای مصرف دانه زرشک، دو گرم در روز است. همچنین دوز استاندارد بربرین 900 الی 2000 میلی گرم در روز است که این مقدار باید بین سه الی چهار وعده مصرف تقسیم شود.
بهترین زمان مصرف
1 الی 2 ساعت قبل یا بعد از غذا.
عوارض جانبی
- بانوان باردار و شیرده نباید زرشک مصرف کنند چون ممکن است برای نوزاد مضر باشد و باعث آسیب مغزی شود.
- بربرین ممکن است باعث کاهش سرعت لخته شدن خون شود و اختلالات خونریزی را بیشتر کند.
- افرادی که دچار این اختلالات هستند باید در مصرف زرشک احتیاط کنند.
- بربرین می تواند قند خون را کاهش دهد. اگر زرشک را بیشتر از حد نرمال مصرف می کنید حتماً به طور مداوم قند خون خود را کنترل کنید.
- بربرین می تواند باعث کاهش فشار خون شود. چنانچه فشارخونتان معمولاً پایین است در مصرف زرشک احتیاط کنید.
- چون بربرین ممکن است مدت خون ریزی را زیاد کند و با کنترل میزان قند خون در طول و پس از عمل جراحی تداخل داشته باشد، دست کم دو هفته قبل از جراحی مصرف آن را متوقف کنید.
تداخل های دارویی احتمالی
زرشک ممکن است از سرعت شکسته شدن برخی داروها توسط کبد بکاهد و در نتیجه اثر و عوارض جانبی دارو را زیاد کند. اگر این دسته از داروها را مصرف می کنید قبل از مصرف زرشک با پزشک خود مشورت کنید. داروهایی مثل سیکلوسپورین، لواستاتین، کلاریترومایسین، ایندیناویر و تریازولام از آن جمله اند .
کاربرد در طب قدیم
در طب سنتی ایران چندین خاصیت مانند اثرات ضدباکتری، تب بر، تسکین خارش، ضد فشار خون بالا و ضدآرتروز مربوط به قسمت های مختلف گیاه زرشک گزارش شده است. همچنین، از زرشک برای درمان فشار خون بالا، تب، بیماری های کلیوی، اسهال و سوءهاضمه استفاده می کنند.